Maand: januari 2022

Het is in de geschiedenis van de Teeken Akademie zoeken met een lampje naar vrouwen. Van vrouwelijke leerlingen is nooit sprake geweest.

Aan het eind van het bestaan van de academie als school, werd geprobeerd de belangstelling voor de kunst te bevorderen met andere middelen. Van 29 oktober tot 10 november 1866 tussen 10 en 15.00 uur vond in de bovenzaal van het stadhuis een kunsttentoonstelling plaats, georganiseerd door de in 1865 opgerichte ‘Vereeniging tot het regelen en bevorderen van volksvermaken’, het latere ‘Uit het Volk-Voor het Volk’, waarin ook dirigerende leden van de Teeken Akademie fungeerden. Maar liefst 138 stukken, waaronder 70 schilderijen, 14 foto’s en 7 borduurwerken, waren hier te zien. Die laatsten zullen zonder uitzondering door vrouwenhanden gemaakt zijn. Enkele schilderstukken waren ook van vrouwen. Van een verder niet te traceren juffrouw Haenen was een schilderstuk met bloemen te zien, naast een Zwitsers landschap van Albertine Henriëtte Luteijn, een zuster van de thesaurier van de Teeken Akademie Johannes Luteijn.

Johannes en Albertine kwamen uit een groot gezin: er waren 7 jongens en 3 meisjes die volwassen werden. Bijzonder is dat naast Johannes alleen de oudste broer Abraham en zus Augusta Johanna trouwden. Alleen zij kreeg -uit haar huwelijk met Herman Cornelis van der Feen- nageslacht. Inmiddels had Johannes, sinds 1864 de agent van De Nederlandsche Bank, de hand weten te leggen op een viertal panden in de Gortstraat, waarvan hij De Schaepskoye als woonhuis inrichtte en het naastgelegen pand als kantoor benutte. Nog steeds is in de tuinkamer van het woonhuis een uit 1865 stammend schilderij van Albertine te vinden. Een romantisch berglandschap met een gletsjer, een bergstroompje, een vrouw met kinderen en wat geiten. Het is destijds centraal op de schoorsteen in een fraaie, al bestaande omlijsting opgenomen.

Het is niet zeker of dit schilderij in 1866 in het raadhuis te zien was, want van Albertine is in ieder geval nog een berglandschap (1861) bekend. Blijkbaar was het onderwerp erg in trek, want in de expositie was ook nog een Zwitsers berglandschap door één van de gebroeders Pouwelsen te bewonderen, naast een werk van Willem Jan van den Berghe (1823-1901) getiteld Tyrol. De mannen waren gevormd aan de Teeken Akademie en hadden een schildersopleiding aan de Antwerpse academie gevolgd. De Alpen kenden ze uit eigen aanschouwing. Of dat voor Albertine ook gold, is onduidelijk. Helaas is ook niet bekend van wie ze het schildersvak geleerd heeft, maar leermeesters waren er genoeg in haar omgeving. 

Albertine staat in de gemeentelijke administratie als particuliere -dus zonder beroep- te boek. Dames werden niet geacht te werken. Maar ze deed van alles: naast het schilderen schreef ze kinderoperettes, die gedrukt en opgevoerd werden. Maatschappelijk actief was ze ook. Zij was de laatste presidente van het Natuurkundig Gezelschap der Dames dat van 1785 tot 1887 bestond. Daarna heeft ze haar energie onder meer gestoken in de Vereeniging voor Kindervoeding (opgericht op 30 december 1889) die in de wintermaanden warm eten voor behoeftige schoolkinderen verzorgde. ’s Winters bewoonde ze met haar zuster Johanna Petronella (1831-1905) een pand aan de Rouaanse Kaai.’s Zomers togen de dames Luteijn zoals menig gefortuneerde Middelburger naar Domburg, waar zij in 1886-1887 een villa hadden laten bouwen. Broer Willem Daniel, (mede)eigenaar van de bierbrouwerij De Vijfhoek in Middelburg, hield hen daar menig jaar gezelschap, zo meldde het Domburgs Badnieuws. 

Arnold Wiggers

Er was een tijd dat Middelburg de Teeken Akademie ruimhartig ondersteunde. Vanaf de oprichting in 1778 zag het stadsbestuur niet alleen welwillend toe, maar kwam met toelagen over de brug. Niet zo vreemd, omdat de stadsbestuurders ook vaak honoraire en/of dirigerende leden (bestuursleden) waren, afgezien natuurlijk van het gevoelde nut! 

In 1817 werd de stad door een Koninklijk Besluit ertoe verplicht de docenten te betalen, waardoor de financiële basis van de academie beduidend steviger werd. Honoraire leden -onder wie ook enkele vrouwen, doch vrijwel uitsluitend ‘weduwen van’- betaalden hun bijdrage (donatie) en droegen zo bij aan de inkomsten van de school. Alleen de mannen onder hen kwamen in aanmerking om voor het leven tot dirigerend lid benoemd te worden. Honoraire leden hadden uitsluitend het recht om de jaarvergadering, tevens prijsuitreiking en mogelijkheid om het werk te bezichtigen, bij te wonen. Binnen het bestuur werden -ook voor het leven- de functies president, secretaris en penningmeester verdeeld. 

Het aantal geschikte kandidaten voor bestuursfuncties in Middelburg was beperkt. Althans, binnen de gegoede stand, waardoor de heren elkaar nogal eens tegenkwamen met een andere ‘hoed’ op. Voor petten was nog lang geen plaats. Een goed voorbeeld was Johannes Luteijn (1828-1912), sinds 1855 thesaurier van de Teeken Akademie. 

Eigenlijk was hij firmant in het effecten- en administratiekantoor Van den Broecke, Luteijn & Schouten, dat in de Wagenaarstraat (E 112) was gevestigd. In de Naamwijzer van Middelburg voor het jaar 1863 wordt duidelijk hoe dicht het bestuurlijk net geweven was. Naast de al genoemde functies was Johannes Luteijn sinds 1859 lid van de directie van het Vrijhandels-entrepôt (in het voormalige VOC-gebouw aan de Rotterdamse Kaai), lid van de Kamer van Koophandel, secretaris-penningmeester van de Commissie tot examineren van varenslieden, bestuurslid van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, penningmeester van de Vereeniging tot bevordering van de tuinbouw in Zeeland en diaken van de Waalse gemeente. Daar kwam in dat jaar 1863 ook nog de benoeming tot directeur (bestuurslid) van het Zeeuws Genootschap bij. 

Een belangrijke carrièrestap maakte Luteijn in 1864, toen hij benoemd werd tot agent van De Nederlandsche Bank in Middelburg als eerste in een rij van chique heren, die op 1 januari 1987 met de opheffing van het agentschap werd afgesloten. Consequentie van de benoeming was wel dat hij uit de firma moest stappen. Het zal de moeite waard geweest zijn.

Door een ongelukkige samenloop van omstandigheden -vermoed ik- is in het jubileumboek uit 2004 op p. 137 geen foto van Johannes Luteijn terechtgekomen, maar van dr. J.C. de Man. Ook heel interessant, maar in het kader van de Teeken Akademie wat minder. Daarom hier een aantal foto’s van Johannes, waaronder een met zijn echtgenote Catharina de Kanter (1833-1917) met wie hij op 9 november 1855 in haar geboorteplaats Brielle in het huwelijk trad. Over de familie valt -ook artistiek- nog wel wat meer te melden.

Arnold Wiggers

U heeft nog één week. De inschrijving voor Stadstekenaar Middelburg 2022 sluit op 15 januari 2022 om middernacht. U kunt zich aanmelden in de categorie beroepskunstenaar of als liefhebber. Daarna zal een jury zich beraden over de inzendingen voor de eerste stadstekenaars van Middelburg.

Wat was Johannes Hubertus Reijgers voor man? Er bestaat een portret waarvan wordt aangenomen dat het Reijgers rond 1805 voorstelt en aan zijn collega tekenmeester Thomas Gaal wordt toegeschreven. Nogal wat slagen om de arm. En dat wordt er met Frederik Nagtglas niet beter op. In zijn Levensberichten beschreef hij hem als vriendelijk en hulpvaardig, waardoor hij als huisonderwijzer en gedurende zijn 30-jarige aanstelling als tekenleraar aan de Teeken Akademie vele leerlingen wist te boeien. Hij noemde hem ook ‘goede oude man’ en besprak zijn kunstwerken in karton als ‘sierlijke knutselarijen’. Zijn lemma over Reijgers uit 1893, ruim 40 jaar na het overlijden van Reijgers, sloot hij af met een verwijzing naar een redactioneel stuk in de Middelburgsche Courant van 17 maart 1849 over de in die week overleden kunstenaar. Dan wordt meteen duidelijk waar hij de foute datum van overlijden vandaan heeft: uit dit stuk. Reijgers overleed niet op 11 maar op 12 maart, zoals ook in de advertentie van de weduw Catharina van der Krap blijkt. Kleinigheidje, maar wellicht veelzeggend over de informatiewaarde van de rest. In de necrologie wordt niets gezegd over de persoon Reijgers en ook de advertentie van de weduwe vermeldt geen persoonlijke noot. Nagtglas weet ook nog te melden dat hij een nauwkeurig kunstenaar was ‘die ook wel eens welgelijkende portretten maakte’. Waar Nagtglas dat vandaan heeft, is wederom onduidelijk: het RKD kent 2 silhouetten van hem die in Goes worden bewaard en een portretje uit 1797 in een particuliere verzameling, waarvan hij moeilijk geweten kan hebben of het leek. 

Van Reijgers zijn vooral stadsgezichten en marines bekend, naast reeksen van tekeningen van buitenplaatsen. Met dat laatste stond hij in de traditie van Jan Arends die dat in de jaren 1770-1780 ook gedaan had met de bedoeling er een boek van te maken. Tot een uitgave kwam het destijds niet. Net zomin als het leerboek ontleedkunde dat Reijgers in 1819 samenstelde. Dat bevindt zich in de ZB in de collectie Handschriften van het Zeeuws Genootschap onder nummer 6422. Het is een verzameling nauwkeurige tekeningen van skeletten en spieren (‘muskels’ in Reijgers’ bewoordingen) in allerlei houdingen, waarin hij het samenspel tussen ledematen en spieren inzichtelijk wil maken. Vooral hoofd, voeten en handen behandelde hij, omdat die in de bestaande anatomische werken volgens hem schromelijk onderbelicht waren. Herhalen, herhalen en herhalen is de aanbeveling. 

Misschien moeten we Nagtglas niet te hard vallen. Reigers’ tekeningen van de afbraak van de Oude of St. Pieterskerk in 1834 (1836) en het stadhuis (1842) lijken vol verhalen te zitten, die wel passen bij een vriendelijk en niet van humor gespeend persoon. Zou de vrouw uit dat zolderraam in dat hoekpand in de Lange Noordstraat iets geroepen hebben? Wat wordt er bij St. Joris naast het stadhuis binnengedragen? Trouwens, de gevel van dat pand moet tussen 1842 en 1858 vervangen zijn. De wapens van Zeeland en Middelburg en het middenstuk met St. Joris en de draak zijn hergebruikt. Waarom loopt er een man met een fles en wie hield er een equipage met twee paarden op na? Oog voor het detail, die Reijgers.

Arnold Wiggers