Gezigt bij het uitbarsten der brand te Middelburg. op Zondag, den 28 Junij 1857, steendruk in kleur door A.A. Nunnink, M.J. la Brand – Zeeuws Archief, KZGW ZI III 316
Kwart over zes hadden P.L. van Eersel en zijn vrouw hun huis en winkel in garen en band in het pand Arnemuiden aan de Lange Delft in Middelburg verlaten door de Vlissingse poort richting Schroeweg. Om half zeven werd de brand in zijn pand opgemerkt. Sterker, omtrent die tijd had hij zelf ook brand in de stad bemerkt en was in een boerenwoning gegaan om van de schrik te bekomen. Daarna had hij zich niet onmiddellijk naar zijn huis begeven. Dat was verdacht en kon geen toeval zijn, meende de goegemeente. Men wist te vertellen dat Van Eersel eerst onlangs zijn pand en inboedel flink verzekerd had. De krant kon aan het gerucht niet voorbij gaan: alle betrokkenen waren verzekerd. Dat kon destijds gemakkelijk opgevraagd worden en daaruit bleek dat Van Eersel in juni 1856 een verzekering had afgesloten. Dus … riep de krant op niet te lasteren. Dat nam niet weg dat Van Eersel op 5 juli werd vastgezet.
Buurman Zembsch van de manufacturenzaak in de Lange Burg had geluk. Tussen het puin werd ƒ 3000,– aan bruikbaar zilvergeld teruggevonden. Tijdens de brand had J. Coppejan bij het helpen minder geluk. Hij werd dusdanig getroffen door een uit een huis geworpen zak met geld, dat hij met twee gebroken ribben in het Gasthuis moest worden opgenomen. En horlogemaker Wolf rechts van het pand Arnemuiden had er wijs aan gedaan niet te vertrouwen op zijn brandkast en de inhoud in veiligheid te brengen. De brandkast van Giesbers & Co uit Roermond bleek niet vuurbestendig. Dat noopte de fabriek om op 13 juli alle bezitters van brandkasten van hun fabricaat bijeen te roepen, om aan reputatie te redden wat er te redden viel.
Ramtoerisme was er volop. Honderden kwamen van het eiland om met eigen ogen de catastrofe te zien. Van Schouwen was er ook belangstelling. Op maandag 6 juli arriveerden 5 schuiten met zo’n 300 kijklustigen.
Johannes Wolff tekende de ruïnes zoals die op 29 juni te zien waren. Deze tekening stond aan de basis van de tweede prent van de brand. Wolff, dan ongeveer 31 jaar oud, zal op de Teeken Akademie tekenen hebben geleerd, een prijs won hij er niet. Wel als Jean Wolff bij Kunst & Vriendschap, een vereniging -naar het zich laat aanzien- van oud-leerlingen. Mogelijk dat Wolf Marinus la Brand goed kende. Hij trouwde diens wat oudere zuster Johanna Geertruida in 1859. Marinus was toen echter al ruim een half jaar dood. Johannes Wolff stond zijn werkzame leven te boek als winkelier in de Segeerstraat.
En P.L. van Eersel? Het Arrondissementsgerecht vond dat brandstichting of moedwillige nalatigheid niet bewezen kon worden. Tegen deze uitspraak ging de brandverzekering in beroep, zonder resultaat. Op 23 september volgde het Provinciaal Gerechtshof de lagere rechters in hun uitspraak. En nog gaf de Onderlinge Brandwaarborgmaatschappij niet toe. Ze weigerde tot uitbetaling over te gaan. Het is inmiddels 1860 en het draaide uit op een oordeel door scheidsmannen, 21 stuks, aangesteld door de rechtbank, die gingen bepalen wat van de door Van Eersel geëiste ƒ 11.500,– (nu ongeveer € 120.000) moest worden uitbetaald. Op 17 mei deden de heren uitspraak in het maximale voordeel van de eiser: ƒ 11.500,– min ƒ 1,– en alle gerechtskosten voor rekening van de verzekeraar.
Zagen ze dat nou goed? Brandde daar iets in de garen en band winkel van Van Eersel aan het eind van de Lange Delft richting Markt? Het was half zeven, zondag 28 juni 1857. De winkel was natuurlijk gesloten en er bleek niemand thuis te zijn. Passanten forceerden de deur en de vlammen sloegen hun tegemoet. Onmiddellijk werd er alarm geslagen en van verschillende kanten kwamen de brandspuiten met hun brandgasten aangesneld, tot uit Vlissingen en Arnemuiden toe. Omwonenden, buurtgenoten en andere vrijwilligers hielpen aanpalende panden ontruimen of met emmers en andere middelen de brandspuiten te vullen. Relatief snel -na ongeveer drie uur- kon de brand ingedamd worden, mede doordat het niet of nauwelijks waaide. Problemen waren er ook: de waterputten waren ver van de plaats des onheils en er werden veel zand en steentjes opgezogen die de spuiten verstopten. De brandgasten uit Arnemuiden waren inmiddels zonder ingezet te zijn teruggestuurd. Er dreigde een onweer met mogelijk blikseminslag en in die hoek van Walcheren had Arnemuiden de enige brandspuiten.
Gezigt bij het uitbarsten der brand te Middelburg. op Zondag, den 28 Junij 1857, steendruk in kleur door A.A. Nunnink, M.J. la Brand – Zeeuws Archief, KZGW ZI III 316
Zwaar onder de indruk van het gebeuren, berichtte de reporter in de maandagavondeditie ‘van 4 ½ uren’ het feitenrelaas. De Middelburgsche Courant verscheen destijds op dinsdag, donderdag en zaterdag, maar was aan het eind van de vorige dag al te verkrijgen. Op maandag 29 juni werd nageblust en kon grofweg de schade opgenomen worden. De hoek Lange Delft – Lange Burg was verbrand. Vijf winkel-woningpanden waren totaal vernield, de meeste met inboedel en al. Dat de brand zo om zich heen kon grijpen, kwam mede door de eigenaardige bebouwing. De huizen grepen als het ware in elkaar en vormden zo een blok waardoor het vuur moeilijk te bestrijden viel. Uiteraard waren woningen in de buurt, tot ruim 13 toe, beschadigd door de intense hitte.
Op zaterdag 4 juli was het tijd voor enige reflectie en kreeg het handelsinstinct weer vat op de geesten. Bij A.J. de Wilde was voor 10 cent Overdenking en treurige herinnering aan den vreselijken brand van zondag l.l. van Antje Ball te koop. Boekhandelaar J.J. Ceulen kondigde aan een intekening te openen voor 2 prenten. Hij was van plan steendrukken bij A.A. Nunnink te Den Haag te laten maken met een afbeelding van het blussen uit de Lange Delft gezien, naar een tekening door Labrant, en het terrein de volgende dag, naar een tekening door Wolff. De prijs bedroeg 75 cent en voor niet-intekenaars een gulden. De prenten kwamen er in een oplage van ieder 1000 stuks.
Met Labrant werd Marinus Jillis la Brand bedoeld, destijds 19 jaar en in 1850 en 1852 prijswinnaar naar prent op de Teeken Akademie. Vader Job, (huis)schilder in de Kromme Weele, was in 1827 en 1829 op dezelfde academie onderscheiden. Marinus la Brand (Labrant of Labrand) zou niet oud worden: 17 december 1858 kwam hij al te overlijden.
Het nablussen duurde nog tot donderdag. Geruchten gingen rond. En wie was Wolff? Wordt vervolgd.
Een interview met Huib Uil en Ilja Mostert over de 19e eeuwse kunstenaar Adriaan Prince en de tekenschool van Zierikzee.
Detail van een gravure op avondmaalszilver van de Oostkerk, ontworpen door Adriaan Prince (1831) – foto: L. Labeur
Liesbeth Labeur
Een beknopt lemma over Adriaan Prince (1779-1859) uit Zierikzee trok al enige tijd de aandacht. De tekst: “Schilder. Woonde zijn hele leven in zijn geboortestad en was daar leraar aan de stadstekenschool. Hij is één van de weinigen die het 19e-eeuwse Schouwse volksleven heeft uitgebeeld. Hij was een vaardig tekenaar en heeft ook landschappen geschilderd en oude meesters gekopieerd.” Het sprak tot de verbeelding. Wie was Adriaan Prince? Wat maakte hij, hoe zag zijn kunst eruit? En wat is er bekend over de tekenschool van Zierikzee? 1
De Teeken Akademie van Middelburg verdiept zich deze jaren in de Zeeuwse tekengeschiedenis en maakt zich sterk voor actuele tekenkunst. In de aanloop naar het 250-jarig bestaan in 2028 hoopt men een Zeeland brede manifestatie in gang te zetten met stads- en dorpstekenaars en met aandacht voor álle tekenscholen die Zeeland heeft gekend, ook de tekenschool van Zierikzee. Adriaan Prince was er vanaf het begin als stadstekenmeester bij betrokken.
Op zoek naar meer informatie bezoek ik Huib Uil, de voormalige stadsarchivaris van Zierikzee. Hij staat bekend als wandelende encyclopedie. Huib waarschuwde direct. “Omdat mijn voorganger werk heeft gemaakt van Prince heb ik hem in mijn dienstjaren niet heel uitgebreid behandeld. Er is nog het een en ander na te zien. Het is een goed idee om Ilja Mostert ook te vragen, hij is nu werkzaam als archivaris in Zierikzee.” Zo geschiedt.
Kennen jullie de schilder Adriaan Prince? Of werk van hem?
Ilja Mostert: “Zoals Huib aangeeft, een onderzoek in de correspondentie van de stad zou meer informatie kunnen opleveren, een tijdrovend werk. Het valt me tegen hoe weinig werk van hem bekend is.”
Huib Uil: “Uit de publicaties van Wiebe H. Keikes uit 1988 herinner ik me het schilderij van de haven van Viane, toegeschreven aan Adriaan Prince. Een mooi resultaat van het onderzoek was de vondst dat mijn voorganger ontdekte dat dit niet de haven van Viane voorstelt, maar een naschildering is van de gravure ‘het lossen van een schip’ naar een schilderij door de zeventiende-eeuwse schilder Philips Wouwerman.” 2
In 1952 maakt de PZC melding van de vondst van het schilderij op Oude Haven 9: “Het werd ontdekt op de zolder van het pand dat thans behoort aan dhr. C.van der Vliet; Dhr. D. Van der Vliet sr. kocht het van Prince in 1802. De hierboven vermelde gegevens zijn te lezen op de achterzijde van het schilderstuk.” 3
Huib heeft geregeld dat we het werk kunnen bekijken in het Stadhuismuseum. Dat het een reproductie is en geen eigen werk van Prince is niet verwonderlijk. Het tekenonderwijs in West-Europa was in zijn tijd in grote lijnen overal op dezelfde manier opgebouwd. Leerlingen tekenden eerst ‘naar prent’, dan ‘naar pleister’ en tenslotte ‘naar levend model’. 4
5 juni 2021 – Huib Uil leest de aantekening op de achterzijde van het paneel ‘het lossen van een schip’ van Adriaan Prince – foto: L. Labeur
Op de achterzijde van het paneel ontdekt Huib een briefje dat nog niet in eerdere publicaties beschreven is. Hij leest de aanhef. “Het is een brief van restaurateur Hesterman gericht aan Dhr. Van der Vliet.” Ilja: “Het schilderij is in 1916 onderzocht door deze gerenommeerde restaurateur. Hesterman! Hij was in 1911 ook verantwoordelijk voor de restauratie van de Nachtwacht. Het verhaal dat het schilderstuk in 1952 zomaar werd ontdekt op een zoldertje lijkt me niet aannemelijk.” 5
Huib laat uit het depot tevens de bekende prent ‘Man en vrouw van Schouwen’ zien, gemaakt door Prince. “De afbeeldingen waren voor een verzamelwerk over klederdrachten, uitgegeven door E. Maaskamp te Amsterdam in 1805.” Ook is er een prent bekend met daarop het standbeeld van Jacob Cats uit Brouwershaven, naar een ontwerptekening van Adriaan Prince. “Meer werk van hem kennen we niet.”
Wat weten we wel, is er een portret van Adriaan Prince bekend?
“Helaas niet,” vertelt Huib. Wel algemene gegevens. “Adriaan Prince werd geboren in Zierikzee op 16 augustus 1779 als zoon van Jan Prince en Jopje Olree.”
“Waarschijnlijk weet ik zijn geboorteadres,” meldt Ilja. “In het lidmatenregister van de Nederduits Gereformeerde kerk wordt ’s Heer Arendslop in 1775 als woonadres van zijn vader genoemd, een paar jaar voordat Adriaan wordt geboren.” 6
“Bovendien, uit een notariële akte van 11 oktober 1762, blijkt dat een huis aan ’s Heer Arendslop al bewoond werd door familie. Dit huis moet op den duur in bezit zijn gekomen van vader Jan Prince. Want in eenzelfde soort akte uit 1825, opgesteld vanwege het overlijden van Adriaans vader, wordt dit huis met het wijknummer A385 aangeduid en blijkt dat het pand sinds 4 februari 1792 in bezit was van Jan Prince.” 7
“Het was waarschijnlijk het derde huis aan de westzijde van de ’s Heer Arendslop, gezien vanaf de Oude Haven. Dit huis bestaat al lang niet meer. In het bevolkingsregister van 1830 staat al dat het niet meer bewoond was. Tegenwoordig staat hier de nieuwbouw van Mondragon.”
Jonge jaren in het schildersgilde
Huib heeft een tocht door Zierikzee georganiseerd, langs plaatsen uit het leven van Prince en Ilja vult aan: “Ik vind Adriaan Prince in zijn jonge jaren één keer terug, in de archieven van het schildersgilde. In de rekening van 1790 staat hij als elfjarig jochie vermeld als ‘leerjongen’ van de weduwe van Lambregt-Klasse. De spelling kan ook ‘Lambrecht’ zijn en de achternaam ‘Klaasse’ of ‘Klaassen’.” 8
In de boedelinventaris van Lambrecht-Klaasse, opgemaakt na het overlijden van Lambrecht in 1788, zijn ‘verwstoffen’ – verf werd toen met een w geschreven – en schildersgereedschappen beschreven. “Het kan bijna niet anders dan dat de weduwe van Lambrecht de spullen heeft gebruikt in 1790, hoe kon ze anders een leerjongen onder haar hoede nemen. Het geeft de leerjongen hoe dan ook kleur.” 9
De inventarisatie beschrijft veel droge ‘verwen’, zoals Berlijns blauw. Daar heb je als schilder maar heel weinig pigment van nodig om een sterke kleur blauw aan te maken. Of neem de pakjes Keulse aarde, ook bekend als Van Dijck bruin. Veel gebruikt voor schaduwpartijen. Ook op de lijst: koningsgeel. Na gebruik moest je je handen goed wassen, het was een giftig pigment. Je kan er een sterke citroengele/oranjekleurige verf van maken. Lakmoes stond ook op de lijst. En papaverolie, dat geeft glans aan verf. Onder gereedschap staan onder andere vermeld een partij nieuwe kwasten, een krijtmolen en een balansschaal.
Met de spellingsvariant ‘s’ komen we Adriaan in 1798 opnieuw tegen, op zeeuwen gezocht: Adriaan Prinse, inwoner van Zierikzee, 19 jaar, ongehuwd, schilder, adres A 89. 10
Huwelijkse jaren en verdriet
In juni 1810 huwt Adriaan met Carolina Josina de Moor te Scherpenisse. 11 Misschien is hij wel naar Tholen gevaren vanuit het haventje van Viane.
Ilja meldt dat Prince “even daarvoor een huis heeft gekocht in Zierikzee. Uit een transportakte uit 1810, opgesteld op de 19e dag in de grasmaand (april), blijkt dat Adriaan voor 1800 gulden een huis aan de noordzijde van de Oude Haven koopt. Dit is het huis waar het schilderij in 1952 op zolder gevonden werd.” 12
Op 19 september 1811 wordt Adriaan voor het eerst vader. Carolina Josina schenkt in Zierikzee het leven aan Jean Pierre Prince.
“Het wordt steeds interessanter,” vertelt Ilja. “In 1814 stelt notaris Dignus Boom enkele notariële aktes op. Uit de eerste akte van 30 september 1814 blijkt dat Adriaan Prince 400 gulden heeft geleend bij Pieter Blussé met zijn huis aan Oude Haven 9 als onderpand. De akte die daarop volgt is identiek aan de eerste maar in het tweede geval blijkt dat ook Jan Prince, de vader van Adriaan, 400 gulden heeft geleend, ook met een huis als onderpand, Oude Haven 39b. Pieter Blussé ken ik van het 18e eeuwse familiebedrijf Blussé uit Dordrecht, Naast uitgeverij en boekhandel had men ook een postkantoor en een loterij.” 13 14
Blijkbaar is het bergafwaarts gegaan met Adriaan, want op 31 oktober 1815 (niet in 1802 zoals de PZC in 1952 vermeldt?) is hij gedwongen zijn huis te verkopen aan Dingeman van der Vliet. “Dit is de voorvader van Cornelis van der Vliet die het schilderij op zolder vond in het huis Oude Haven 9.” 15
De contouren van een getormenteerde kunstenaar beginnen zich af te tekenen. In 1815 wordt er een kind geboren in Scherpenisse, Pieter Cornelis Prince. Zijn ze naar familie uitgeweken? In 1818 wordt Prince opnieuw vader, Anna Jobina Carolina wordt geboren. De familie Prince woont dan weer in Zierikzee, op Dam 2. Op 3 januari 1819 overlijdt echtgenote en moeder Carolina Josina de Moor, Adriaan is dan 39 jaar.”
De oprichting van een teeken-collegie
Huib toont uit de ‘correspondentie over onderwijs’ een brief van de Gouverneur van Zeeland d.d.18 juni 1817, waarin geïnformeerd wordt of er tekenscholen in Zierikzee bestaan. De Curatoren van de Latijnse school, tevens de Plaatselijke Schoolcommissie, antwoorden d.d. 2 juli 1817: “er is geen tekenschool en er zijn geen mogelijkheden die op te richten.” Aanleiding voor deze correspondentie zal het koningsbesluit van 13 april 1817 zijn geweest. Koning Willem I hechtte waarde aan onderwijs. 16
Drie jaar later, op 29 september 1820, dat is anderhalf jaar na het overlijden van de vrouw van Prince, vermeldt de Zierikzeesche Courant dat “de kunstschilders A. Prince en L. van Sprang voornemens zijn om met goedkeuring van Heeren Burgemeesters, binnen deze Stad een teeken-collegie op te rigten.” Correspondentie waaruit deze goedkeuring blijkt, hebben we (nog) niet kunnen achterhalen. 17
Ilja: “Adriaan Prince woont dan op Oude Haven 39b. In de Memorie die opgemaakt is na het overlijden van zijn vrouw, noemt hij A407 als zijn woonadres. Hij is na haar dood in 1819 dus al snel verhuisd naar zijn vader. Dit is ook het huis waar hij zijn eerste tekenlessen gaf getuige de advertenties in de krant.” In 1825 overlijdt de vader van Adriaan.
Huib: “via de krantenbank kun je lezen dat Adriaan Prince vanaf het najaar van 1820 ieder jaar vijf maanden (particulier) tekenles geeft in de vorm van het ‘teeken-collegie’, alleen in het genoemde jaar met L. van Sprang. Hij heeft dit gedaan tot en met 1826. In 1827 is er door de stad zelf een tekenschool opgericht. Vanzelfsprekend houden die twee feiten nauw met elkaar verband.”
De oprichting van de tekenschool
In de correspondentie van de stad vindt Ilja nogmaals een brief van de Gouverneur van Zeeland. Op 2 augustus 1826 schrijft hij: “de daarstelling van teekenscholen om […] onderwijs te doen geven in de gronde van over teekenkunde, zoals uw edelachtbare uit het koningsbesluit van de 13e april 1817 bekend is, eene zaak waarop Hoogste zelve veel prijs stelt. Dat de toenmalige regering uwer stad ook daaromtrent niet onverschillig was, blijkt uit haren brief van 14 july van dat jaar, waarbij dezelfe opgeeft maatregelen te zullen nemen […]. De maatregelen zijn ondergebleven hetgeen uw voorganger beraamd hebben te verwezenlijken. In de stad Middelburg bestaat reeds jaarenlang zoodanige inrigting. In de steden Vlissingen en Goes zijn die tot stand gebragt. Van 30-60 leerlingen worden zo jaarlijks onderwezen.” 18
De Gouverneur ontvangt snel, al op 11 augustus 1826, antwoord terug. “Het bestuur dezer stad heeft ten oogmerk op den voet en wijze […] een tekenschool opterigten in den geest van ’s Koningsbesluit van den 13e april 1817.” Vooruitlopend op resultaten rept men van een voorbereidend verslag. Op 18 november 1826 antwoord de Gouverneur terug: “zo heb ik u te verzoeken om mij met het gevolg daarvan, immers den stand dezen zaak bekend te maken.”
Er volgen brieven met een informatieverzoek over de “gronddelen” van een tekenschool. De tekenmeesters, wat betalen we hen? En hoeveel jongelingen moeten we onderwijzen? De Gouverneur stuurt voorbeelden op, waaronder een reglement van de tekenschool van Groningen. Er worden beloftes gedaan, men heeft het “stellige voornemen” om “doelmatig en zoveel mogelijk in de geest van” een tekenschool “opterigten” voor “teken en bouwkundig onderwijs.” Op 23 januari 1828 volgt dan eindelijk de verlossende brief dat in Zierikzee “hedenavond een aanvang is gemaakt met het geven van lessen.”
Huib vertelt dat Prince als een van de onderwijzers aan de tekenschool verbonden werd. “Ook wordt hij in de boeken vanaf 1827 stadstekenmeester genoemd. Een document waaruit een aanstelling blijkt heb ik niet kunnen achterhalen. In ieder geval kan ik melden dat Adriaan Prince als stadstekenmeester een traktement genoot van 200 gulden per jaar. Het bedrag werd in vier termijnen uitbetaald door het stadsbestuur.
Reglement van Admissie op ‘het’ tekenschool
Ook de Zierikzeesche Courant is op 18 januari 1828 goed gevuld met berichten van de tekenschool. “De commissie der tekenschool binnen de stad Zierikzee, brengt bij deze ter kennis der belanghebbenden, dat men met den 21 dezer maand des avonds ter 6 ure ten huize van Mejufv. de weduwe Van der Baan op de Oude Haven, een aanvang zal worden gemaakt met het geven van onderwijs in de handteekening en Bouwkunde.”
Voorts roept de commissie alle reeds ingeschreven jongelingen op om de zaterdag daarvoor “aan het lokaal der tekenschool te verschijnen” om het “Reglement van Admissie op het tekenschool te Zierikzee, waarin les gegeven zal worden in het handtekenen, in de regels der vijf orders, en in het tekenen van alle burgerlijke gebouwen, sluizen en molens” in werking te brengen.
Art. 1 “Geene Leerlingen zullen op dit School aangenomen worden, dan die van het mannelijke geslacht, en den ouderdom van twaalf jaren ingetreden zijn […]” In Art. 5 wordt vermeld dat “minvermogende” jongelieden ook worden uitgenodigd om “voor niet” deel te nemen aan het onderwijs. “Doch niet op het school mogen verschijnen, dan zindelijk en ordentelijk gekleed.”
Art 8 meldt dat “leerlingen zichzelf moeten aanschaffen en altijd op het school voorzien zijn, van eigen tekenbehoeften en papier, desnoods volgens aanwijzing van den tekenmeester, zonder het minste van de ander te mogen lenen, teneinde door geen oponthoud noch stoornis aan zijn medeleerlingen te kunnen veroorzaken.”
Art. 19 “Eenmaal in het jaar anno ter belooning van naarstigheid, als tot opwekking van eenen edelen naijver, op de plechtigste wijze aan de meest gevorderde leerlingen, eereprijzen met getuigschriften vergezeld; uitgereikt worden, is elke leerling gehouden, naar die prijzen en den rang voor plaatsing te tekenen, zonder zijne tekening daaraan te mogen onttrekken […].” 19
Illustraties van het verdere leven van Prince
Hoewel we in de archieven nog niet meer kunst van Prince zijn tegenkomen lezen we wel een verdere illustratie van zijn leven. Ilja toont een lijst uit 1829 met leerlingen van de tekenschool, waaronder een zoontje, Pieter Cornelis Prince. 20 “Van zijn broer Jean Pierre Prince vinden we in dat jaar ook stukken terug in de archieven. Hij wordt in 1829 veroordeeld voor vier jaar wegens diefstal van zijn baas, notaris Mosselmans, waar hij kantoorklerk is. In afwachting van het vonnis, hij zat in het Gravensteen, schrijft hij een briefje aan zijn vader. “Dierbare vader, diep moet ik mij schamen, ja zelfs sidderen, u deze letteren te zenden, van de cipier vernomen hebbende dat gij niet alles weet om iets voor mij te doen. […] ik bidde, ik smeek u doet toch wat gij kunt voor u zoo diep ongelukkige zoon, wiens tranen van berouw onophoudelijk vloeien. […] Laat mijn broeder Pietje vanavond eens medekomen, opdat hij uit mijn geval leere en een afschrik van deze verfoeilijke zonden krijgt.” Jean Pierre zit zijn straf uit in het tuchthuis van Gent.” 21
In de Zierikzeesche Nieuwsbode lezen we terug over de oprichting van ‘Kunst en Eer’ in 1830, een harmoniegezelschap. Muziekdirecteur was Johannes Frederik Tinteman, terwijl er verder toe behoorden: Adriaan Prince, Pieter Anthony de Reur, Francois Jansons, Abel Vorenkamp […] Men hield repetities in het koor der Groote of Sint -Lievens Monsterkerk […] en als aardigheid wisten tijdgenoten te verhalen dat het bovengenoemd lid, Abel Vorenkamp, die koek- en banketbakker was, de in dit koor hangende grote koperen kaarsenkroon, meermalen aan het slingeren bracht door, na een aanloop hoog opspringend, daartegen een klap te geven.” 22
De tekenschool voor en na de reorganisatie in 1841
In 1838 lezen we in de krant enige passages uit het jaarverslag van de Provincie. Huib vertelt dat “vroeger inlichtingen aan alle gemeenten gevraagd werd en dat de Provincie deze bundelde in het jaarverslag. De krant citeert hier elk jaar uit:”
“De teeken akademie te Middelburg en de teekenschool te Zierikzee, Goes en Vlissingen worden met belangstelling en ijver in stand gehouden het onderwijs aan dezelve is volgens de bestaande voorschriften ingerigt en voldoet aan het beoogde doel om aan den handwerkman gelegenheid te geven, tot het verkrijgen van de voor zijn bedrijf noodige kennis in de teekenkunst. Het getal der leerlingen heeft in den afgelopen winter 333 bedragen, van welke 143 gratis onderwijs hebben genoten.” 23
In 1841 wordt de tekenschool gereorganiseerd. De tot dusver in functie zijnde onderwijzers, Lieven Koole, timmerman en Adriaan Prince, fijnschilder, nemen eervol ontslag. Adriaan behoudt zijn functie als stadstekenmeester. 24 Met hernieuwd elan wordt het tekenonderwijs vervolgd. Nieuwe docenten worden aangetrokken. Er wordt melding gemaakt van onderwijs in Handteekening en Pleisterbeelden door den heer Jakob Korsten. 25 In de rekeningen van de tekenschool zien we terug dat er nieuwe pleisterbeelden worden aangeschaft. Niet door Korsten, maar door stadsbouwmeester Ary van der Velde: “pleisterkoppen, handen en voeten en voorbeelden van Van Bree.” Er wordt een nieuw reglement gemaakt en de tekenschool verhuist naar het Kerkhof.
De jaarlijkse prijsuitreikingen worden nu in de Lutherse kerk gehouden en in de Courant zet een erelijst met opsommingen van namen, prestaties en prijzen dit alles jaar na jaar luister bij. Tevens wordt er verslag gedaan van de vieringen, zoals die van 1842: “De plechtigheid werd begonnen met heerlijke orgelmuzijk, onder directie van den heer P.H. Van der Weijde terwijl feestzangen werden uitgevoerd.”
Het einde van de stadstekenmeester en de tekenschool
Op 11 april 1859 overlijdt Adriaan Prince. Uit de memorie van Successie 26 blijkt dat hij eigenlijk geen bezittingen had. ‘Ab in testato,’ Prince had geen testament en daarom werden zijn spullen verdeeld onder zijn drie kinderen. Hij heeft “geene roerende of onroerende goederen nagelaten”. Het sterfhuis van Adriaan Prince is Lange Nobelstraat 38.
Enige dagen later maakt de Zierikzeesche Nieuwsbode in een zinnetje melding van het overlijden: “Overleden, A. Prince, oud ruim 79 jaar, weduwnaar.” 27 Tekenmeester J. Korsten vraagt of hij nu Stadstekenmeester mag worden. Dit verzoek wordt niet gehonoreerd. 28 In 1869 wordt de tekenschool opgeheven. De burgeravondschool neemt het onderwijs over.
(Tekst loopt door na de afbeelding)
Aantekeningenportret Huib Uil – L. Labeur 2021
Het oog naar boven slaan
Spijtig genoeg zijn we geen nieuw werk van Adriaan Prince tegengekomen. Enige dagen na het interview mailt Huib Uil: “Je hebt diverse berichten uit de Krantenbank geput. Tik nog eens in: ‘Prince’ en het jaartal ‘1832’. Je krijgt dan de Zierikzeesche Courant van 3 februari 1832 met een bericht over de vervaardiging van een avondmaalstel in Zierikzee, bestemd voor de Oostkerk te Middelburg. Het werd vervaardigd naar ‘levensgrote’ tekeningen van de schilder A. Prince. Een mooie uitdaging is om te achterhalen of dat avondmaalservies bewaard is gebleven in Middelburg.”
Er wordt direct een onderzoek gestart en warempel, hoewel niet compleet is het stel bewaard gebleven. Vergelijken we de gravure op het zilver met het verdere bericht uit de krant dan kan het niet anders dan hetzelfde avondmaalszilver zijn: “Als men de gravure naspeurt en de tekeningen welke het geheel op elk stuk aan het oog aanbiedt; dan is het of alles leeft en de Adelaar, het oog naar boven gericht, zich van de aarde losmaakt om reiner streken te bewonen, niet ongelijk aan den christen die met een gelovig gemoed zal aanzitten en uit de stukken het brood etende en den wijn drinkende, zijn oog naar boven slaat, en daar zijne hoop vestigt.” 29
(Tekst loopt door na de afbeelding)
Detail van een gravure op avondmaalszilver van de Oostkerk, ontworpen door Adriaan Prince (1831) – foto: L. Labeur
Waarom werd een Zierikzeese zilversmid en Adriaan Prince ingeschakeld voor de levering? “Schenker Abraham Caland heeft Prince goed gekend want hij zat in het bestuur van de tekenschool. Hij heeft in Zierikzee gewoond en was alhier ingenieur van de waterstaat.”
Zo vinden we opnieuw een gereproduceerd werk van Adriaan Prince, het vierde. Misschien zou Adriaan Prince vandaag een designer zijn geweest. Het beknopte lemma, waar dit artikel mee begon, kan in ieder geval uitgebreid worden.
(Tekst loopt door na de afbeelding)
Aantekeningenportret Ilja Mosterd – L. Labeur 2021
Dit artikel is een herpublicatie en verscheen eerder in het tijdschrift Zeeland (jrg 2021 nr 3), een kwartaaluitgave van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen.
Liesbeth Labeur (Middelburg, 1975) is kunstenaar en woont en werkt in Middelburg. In haar artistieke praktijk staan Babylonische beeldverwarring en piëtistisch vormgebruik centraal. Dit uit zich enerzijds in tekeningen die een intieme wereld verbeelden en anderzijds in social practice, kunst maken met iedereen, zoals in het uitbundige project All You Can Art van Kunsthal Rotterdam, een beweging waar zij deel van uitmaakt. Labeur volgde haar opleiding autonome kunst aan de AKV St. Joost in Breda, een kunstacademie die ontstaan is vanuit de tekenschool van Breda. Ook maakt ze deel uit van het bestuur van Teeken Akademie Middelburg. www.liesbethlabeur.nl
Leendert Jacobus Leendertse schreef zich bij de oprichting van het Teeken Collegie in als kunstoefenaar. Hij was in dat oprichtingsjaar 1778 vermoedelijk de 20 al gepasseerd en kon zich eigenstandig bewegen. Leendert Hoogkamer en Arnoldus (Aarnout) Wilod (Wilot) waren wat jonger en werden door hun vaders als leerling ingeschreven. Allen zouden zilversmeden worden.
Rond deze tijd kende Middelburg maar liefst 50 in het gilde opgenomen goud- en zilversmeden. In 1807 waren dat er nog 28. Vervolgens veranderde het vak in de loop van de negentiende eeuw door de economische omstandigheden in Middelburg dusdanig, dat zelden nog sprake was van echt smeedwerk. Reparaties en verkoop van elders gemaakte juwelen vormden het hoofdwerk. Een enkele edelsmid specialiseerde zich op sierraden voor de streekdrachten.
De makers van zilveren voorwerpen werden vanaf 1502 verplicht hun werk met een uniek stempel herkenbaar te maken. Daarna werd het werk ter keuring aangeboden. De keurmerken en een stadswapen die er ingeslagen zijn, vertellen iets over de kwaliteit van het zilver en de geografische herkomst. Vanwege de prijs van de grondstoffen, zullen goud- en zilversmeden tot de beter gesitueerde handwerkslieden hebben behoord.
Leendert Jacobus Leendertse was in 1769 een leerjongen, wat iemand rond zijn elfde verjaardag kon worden. Zijn leermeester was Johannes D’Hoy, een zilversmid waar behoorlijk wat werk van is overgeleverd, onder weer Avondmaalsvaatwerk. Dit duidt op een zeker vakmanschap, waar Leendertse in zijn opleiding van geprofiteerd zal hebben. Op 21 maart 1787 toen hij tegen de 30 moet hebben gelopen, werd hij in het gilde opgenomen. Behalve een aantal kleinere gebruiksvoorwerpen en twee Avondmaalschotels is een bijzondere tabaksdoos van zijn hand bekend, die zich in het Zeeuws Museum bevindt. Een humidor -meestal een pot om de tabak op de juiste vochtigheidsgraad te houden- in de vorm van gestapelde boeken. In dit geval een logische vorm, want de ontvanger van dit geschenk in 1793 was de bekende boekverkoper Pieter Gillissen, sinds 50 jaar opgenomen in het Middelburgse boekdrukkers-, binders- en verkopersgilde, die het stuk bij Leendertse liet maken.
Zilveren tabaksdoos in boekvorm, Leendert Jacobus Leendertsen – Zeeuws Museum, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed AB1724
Leendert Hoogkamer leerde het vak van zijn vader Willem. Op 20 oktober 1783 werd hij als meester toegelaten. Van hem is geen werk overgeleverd, mogelijk ook omdat hij in 1797 vrij jong stierf. Van Arnoldus Wilod is meer bekend. Hij stierf 18 juni 1842 in zijn ‘79e levensjaar’ volgens de advertentie die zijn weduwe Catharina Susanna Menschaar in de Middelburgsche Courant plaatste. Plaats van overlijden was Oud Vossemeer, waar hij sinds 1827 rentenierde na 40 jaar in het goud- en zilversmedengilde opgenomen te zijn geweest. Hij was net als Leendertse op 21 maart 1787 toegelaten. Hun twee dochters waren met predikanten getrouwd: de oudste dochter met Jacobus Versprille, de jongste met Cornelis Giltaij. Beide dominees stonden in de buurt van Oud Vossemeer op de kansel. Van Wilod zijn prachtstukken bekend. Tot de stadhuiscollectie behoort het inktstel in Lodewijk XVI-stijl dat voorzien is van het jaarstempel 1801.
Zilveren inktstel met kandelaar, Lodewijk XVI, de deksels voorzien van parelrand. Meesterteken Arnoldus Wilot, Middelburg – Zeeuws Archief, Stadhuiscollectie Middelburg, nr 163
In 1980 ontving het Zeeuws Genootschap van een anonieme schenker een zilveren koelvat gedateerd 1802. Het stuk werd in 1806 geschonken aan Pieter Ackermans (1747-1817), directeur van de Wisselbank. Behalve dat zijn moeder Maria Bomme een zuster van de eerste secretaris van de Teeken Akademie Leendert Bomme was, was hij van de zelfde instelling penningmeester. Middelburg was ook toen zo groot niet.
Wijnkoelvat van zilver geschonken aan Pieter Akkermans, Arnoldus Wilot – Zeeuws Museum, KZGW G99-029
